Tranzyt – Kompleksowy przewodnik

Tranzyt – co to jest i na czym polega?

Tranzyt celny to procedura, dzięki której towary mogą przejechać przez terytoria celne różnych państw bez natychmiastowego uiszczania należności celnych, VAT-u i akcyzy. Ładunek pozostaje pod nadzorem administracji celnej: otrzymuje numer referencyjny, zostaje zaplombowany (fizycznie lub elektronicznie), a jego przemieszczanie i stan są kontrolowane od urzędu wyjścia do urzędu przeznaczenia. Dopiero w tym ostatnim miejscu następuje „rozliczenie” – oclenie, zwolnienie towaru do swobodnego obrotu, przekazanie do innej procedury lub dalszy wywóz poza Unię Europejską.

1. Po co w ogóle istnieje tranzyt

• upraszcza transport międzynarodowy – zamiast odprawy w każdym kraju po drodze płacimy i składamy dokumenty tylko raz, na końcu trasy;
• odracza płatność cła i podatków, co poprawia płynność finansową importera;
• daje organom celnym czas na weryfikację ładunku, jednocześnie nie tamując ruchu na granicach;
• zapobiega nielegalnemu wprowadzaniu towarów na rynek (towar jedzie pod plombą i w określonym terminie musi dotrzeć do urzędu przeznaczenia).

2. Rodzaje tranzytu stosowane w Europie

Tranzyt zewnętrzny (T1)
– dotyczy towarów spoza UE. Ładunek jedzie po terytorium unijnym „na zamkniętym portfelu” aż do miejsca, gdzie zapłacone zostaną należności albo nastąpi wywóz poza UE.

Tranzyt wewnętrzny (T2)
– stosowany do towarów unijnych, które muszą przejechać przez państwo nienależące do UE (np. Szwajcarię) lub przez specjalne strefy podatkowe. Cło i podatki są już uregulowane, ale administracja chce mieć pewność, że status unijny się nie zmienił.

Wspólny tranzyt (Common Transit)
– rozszerza unijną procedurę na kraje Konwencji CTC (EFTA, Wielka Brytania, Turcja, Ukraina, Serbia, Macedonia Północna i inne). Dzięki temu jedna deklaracja T1/T2 wystarcza na przejazd od Lizbony po Ankarę.

TIR
– międzynarodowy karnet papierowy/eTIR dla transportu drogowego spoza UE; odprawa w urzędzie wyjścia i przyklejenie plomby TIR pozwalają przekraczać kolejne granice bez postoju.

ATA i Carnet 302
– procedury pokrewne, ale dotyczą odpowiednio towarów tymczasowych (np. targi) i wyposażenia armii NATO.

3. Jak to działa w praktyce (krok po kroku)

Przygotowanie
– przedsiębiorca posiada numer EORI i ważną gwarancję celną (indywidualną, zbiorczą lub karnet TIR).

Zgłoszenie tranzytowe
– w Polsce składa się je elektronicznie w systemie NCTS; od grudnia 2024 r. wszystkie państwa UE i CTC obowiązkowo działają już w wersji Phase 5 tego systemu. Po akceptacji zgłoszenia NCTS nadaje MRN i drukuje się dokument TAD z kodem kreskowym.

Otwarcie (urząd wyjścia)
– celnicy sprawdzają plombę, mogą zważyć lub zeskanować towar i wyznaczają czas, w którym ładunek musi dotrzeć do urzędu przeznaczenia.

Przejazd
– przewoźnik nie może zdejmować plomby ani przeładowywać towaru (wyjątek: awaria lub wypadek, wtedy należy wezwać patrol i sporządzić protokół).

Zamknięcie (urząd przeznaczenia)
– funkcjonariusz celnym skanuje MRN i sprawdza plombę; jeżeli wszystko się zgadza, wysyła w NCTS komunikat „Potwierdzenie Wpłynięcia” (IE-518), który zwalnia gwarancję.

4. Dokumenty i dane

• TAD (Transit Accompanying Document) – musi towarzyszyć przesyłce;
• list przewozowy CMR lub CIM/SMGS (kolej) albo lotniczy AWB;
• dowód gwarancji (numer referencyjny gwarancji lub karnet TIR);
• plomba numerowana lub elektroniczny e-Seal;
• w praktyce: faktura handlowa i packing list, aby w razie kontroli udowodnić wartość i opis towaru.

5. Obowiązki i odpowiedzialność

• Główny zobowiązany (najczęściej spedytor lub eksporter) odpowiada finansowo za dług celny aż do zamknięcia procedury.
• Przewoźnik dba o nienaruszalność plomby i terminowy przejazd; zgłasza nieprzewidziane postoje czy wypadki.
• Urząd przeznaczenia musi wprowadzić zamknięcie do NCTS, aby zwolnić gwarancję.

Naruszenia (brak zamknięcia, zerwana plomba, przekroczenie terminu) skutkują wezwaniem do zapłaty cła, VAT-u i akcyzy oraz karą administracyjną.

6. Gwarancja tranzytowa – jak działa

Towary objęte tranzytem są „na kredyt” do czasu zamknięcia procedury, dlatego urząd wymaga zabezpieczenia:

• gwarancja indywidualna – wystawiana każdorazowo, najczęściej jako kaucja pieniężna lub poręczenie banku;
• gwarancja zbiorcza – jedna polisa na roczny limit, wygodna dla firm o dużej liczbie operacji;
• karnet TIR – papierowy (wkrótce elektroniczny eTIR), pełni funkcję zarówno deklaracji, jak i gwarancji.
• Jeżeli przesyłka zostanie źle zamknięta, urząd przeznaczenia zgłosi się do gwaranta po należne kwoty.

7. Czas, trasa i plomby

Urząd wyjścia określa:

• najkrótszy dopuszczalny czas przejazdu – np. 3 dni z Gdańska do Madrytu;
• dopuszczalną trasę, zwłaszcza gdy przejazd biegnie przez kraje nie-UE;
• typ plomby: stalowa linka, plomboblok, e-Seal, w przypadku TIR – plomby zgodne z Konwencją TIR.

Zmiana trasy, awaria, przepakowanie lub otwarcie kontenera wymagają zgody służby celnej i odnotowania zdarzenia w NCTS (tzw. komunikat IE-704 – en-route incident).

8. Korzyści z tranzytu

• ciągłość łańcuchów dostaw – brak przestojów na granicach UE/CTC;
• odroczenie podatków do momentu sprzedaży w kraju przeznaczenia;
• mniej formalności na trasie: jeden MRN zamiast serii deklaracji importowych;
• większa elastyczność logistyczna (możliwość konsolidacji, przeładunku w magazynie czasowego składowania w porcie).

9. Ryzyka i kary

• wezwanie do zapłaty cła i podatków, gdy urząd przeznaczenia nie zamknie MRN w terminie (standard 90 dni);
• mandaty celno-skarbowe za zerwanie plomby lub brak prawidłowej plombologii;
• obciążenie gwaranta – utrata limitu lub podwyższenie premii;
• zatrzymanie ładunku lub pojazdu do czasu wyjaśnienia nieprawidłowości.

10. Nowości cyfrowe: NCTS Phase 5 i eTIR

• Od 2 grudnia 2024 r. NCTS Phase 5 obowiązuje we wszystkich państwach UE oraz sygnatariuszach konwencji CTC; system wprowadza nowy format komunikatów i możliwość rejestracji zdarzeń „en-route” on-line.
• eTIR (wersja całkowicie elektroniczna karnetu) jest pilotażowo wdrażany m.in. na trasie Polska–Turcja, a od 2025 r. ma wejść do powszechnego stosowania.

11. Kiedy tranzyt nie jest potrzebny?

• gdy unijne towary poruszają się wyłącznie po terytorium UE i nie przekraczają specjalnych stref fiskalnych;
• przy dowodzeniu statusu unijnego dokumentem T2L/F albo przy użyciu systemu PoUS (Proof of Union Status);
• w przypadku morskiego przewozu kontenerów między portami UE korzysta się z procedury 42 lub czasowego składowania, a nie z T1/T2.

12. Jak zacząć pracę z tranzytem – poradnik w skrócie

1. Uzyskaj numer EORI w wybranym urzędzie celnym.

2. Zdecyduj, czy potrzebujesz gwarancji indywidualnej czy zbiorczej; podpisz umowę z bankiem lub firmą ubezpieczeniową.

3. Zarejestruj się w systemie PUESC (w Polsce) albo w krajowym portalu celnym i pobierz dostęp do NCTS.

4. Skonfiguruj oprogramowanie do wysyłania komunikatów IE-015/IE-029; przetestuj integrację (NCTS P5 ma nowe XSD).

5. Przeszkol kierowców z obsługi plomb i meldowania incydentów.

13. Podsumowanie

Tranzyt to filar europejskiej i globalnej logistyki – pozwala wozić towary bez płacenia cła na każdej granicy i bez zatrzymywania ładunku w każdym kraju po drodze. Pod warunkiem, że spełnisz trzy kluczowe zasady: złożysz poprawną deklarację w NCTS, dostarczysz towar w wyznaczonym terminie i nie naruszysz plomb. Rozwój cyfrowych rozwiązań – NCTS Phase 5, eTIR, Proof of Union Status – sprawia, że procedura staje się coraz szybsza i bardziej przejrzysta. Dzięki odpowiedniej gwarancji, sprawnemu przewoźnikowi i dobrej współpracy z agencją celną tranzyt jest dziś prostym narzędziem, które utrzymuje łańcuch dostaw w ruchu i uwalnia kapitał handlowców aż do chwili, gdy towar trafi do finalnego odbiorcy.